پایگاه اطلاع‌رسانی مركز آموزش‌های غیرحضوری

اهمیت علم و ارزش آن چیست؟
از نظر اسلام تحصیل بعضی علوم واجب عینی است و بر هرکسی واجب است مثل علم عقاید و اخلاق و احکام اسلامی و تحصیل بعضی علوم واجب کفایی است که عداه ای باید دنبال آن بروند مثل علوم حوزوی و علوم دانشگاهی که برای حفظ نظام و پیشرفت جامعه لازم است بنابراین علوم مختلف دانشگاهی مثل گیاه پزشکی، زیست شناسی نیز برای عده ای که از عهده آن بر می آیند واجب و لازم است و بعنوان یک وظیفه شرعی می باشد علاوه بر آنکه انسان بانیت خدایی همه امور را می تواند به عبادت تبدیل کند حتی راه رفتن و آب خوردن را.
توضیح بیشتر:
اهمیت و عظمت مقام علم؛ در حدی است که خداوند در قرآن به پیامبرش دستور می دهد: «قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون... ؛ [ای پیامبر!] بگو: آیا کسی که عالم است با کسی که نمی داند برابر است».(زمر، آیه ۹) پیامبر اسلام در مقام ارزش گذاری به علم می فرماید: «طلب علم فریضه علی کل مسلم الا ان الله یحب بغاه علم؛ دانش آموختن بر هر مسلمانی واجب است همانا خدا، طلب کنندگان دانش را دوست دارد».(اصول کافی، ج۱، کتاب فضل العلم، ح ۱، ص ۳۵) گرایش به یادگیری علوم به انگیزه های مختلف صورت می گیرد و به طور معمول نیازهای اولیه حیاتی و طبیعی و محسوس جاذبه های بیشتری برای انسان ها دارد. لذا برای فراهم سازی بیشتر آسایش و تسلط بیشتر بر طبیعت، گرایش های مختلف علمی و تخصص های فراوان به وجود آمده است. اما تنها وارستگان و ژرف اندیشان هستند که فراتر از نیازهای اولیه طبیعی و محسوسات به ارتباط نهانی دانش ها و ارتباط جهان هستی با آفریننده آن فکر می کنند و از هدفمندی این همه جنب و جوش ها سخن به میان می آورند.
مهمترین رسالت دین ایجاد انگیزه فراطبیعی در میان انسان ها و جهت دهی صحیح به تلاش های روزانه است به طوری که علاوه بر تأمین نیازهای روزمره زندگی، به هدفمندی و تلاش برای دستیابی به مقصود هستی اقدام کند. از این رو در فرهنگ اسلامی تمام دانش های مورد نیاز برای زندگی بشری دارای اهمیت است و توصیه شده به مقدار لازم و نیاز جامعه، مردم برای فراگیری آن اقدام کنند و از آن به «واجب کفایی» تعبیر شده است.
اما برای همه انسان ها در هر مرتبه علمی که قرار دارند توجه به هدف و هدفمندی جهان و ایمان به مبدأ و معاد لازم و «واجب عینی» شمرده شده است و غفلت اکثریت جامعه بشری جای تأسف دارد زیرا حتی از علوم تجربی و مهندسی نیز می توان به آن هدف مقدس دست یافت و منافاتی با زندگی روزمره ندارد، لذا از نظر قرآن و روایات، علم وسیله است نه هدف؛ آن هم وسیله اى که انسان را به کمال مى رساند و دنیا و آخرت او را آباد مى کند. گفتنى است که ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است و در این جهت علوم الهى و دینى - با توجه به موضوع آن - از سایر علوم اشرف و برتر است؛ ولى این بدین معنا نیست که علوم دیگر بى اهمیت و بدون ارزش است و علم نیست.
در نگاه کلى قرآن، هر علمى که انسان را به دنیاپرستى سوق دهد و به چنگال مادیات بسپرد و فهم و شعور او را به طرف خواب و عیش و نوش بکشاند هدف نهایى او را تنها وصول به مادیات قرار دهد، چیزى جز ضلالت و گمراهى نیست. در قرآن کریم آمده است: «ذلک مبلغهم من العلم ان ربک هو اعلم بمن ضل عن سبیله؛ این آخرین حد آگاهى آنها است و خداوند به حال آن که از راه حق گمراه شده آگاه است».(نجم، آیه ۳۰) پس علوم غیردینى نیز مى تواند نقش آفرین بوده و موجبات سعادت آدمى را فراهم کند. این در صورتى است که هدف تلقى نشود، بلکه وسیله پیشرفت و رسیدن به کمال باشد. از طرف دیگر علوم دینى نیز اگر طالب آن قصد رسیدن به دنیا را داشته باشد، موجب بدبختى انسان مى شود. خلاصه این که علمی که در روایات و آیات بر آن تأکید شده و از آن تمجید گشته و به عنوان اشرف علوم محسوب می گردد علم خداشناسی است زیرا معلوم این علم از معلوم سایر علوم برتر و اشرف است و هر علمی به اندازه معلوم خود ارزش دارد و روشن است که کسب معرفت و جهان بینی و خداشناسی منحصر به یک رشته نیست.
شخصی ممکن است از علم شیمی آن چنان خدا را بشناسد که از مطالعه کتاب های دینی نشناسد - پس آن چه مهم است شناخت کیمیای هستی است - البته باید پذیرفت بعضی از علوم و رشته ها به این هدف نزدیک تر و کم واسطه ترند. در غیر این صورت از علوم مختلف به عنوان فضل نام برده شده نه کمال. بنابراین دروس دانشگاهی که در جهت حل مشکلات علمی و گسترش علمی افراد و جامعه خاص بر می دارد نه تنها علم لاینفع نیست بلکه علومی هستند که در خدمت به جامعه و مردم است و کسی که به قصد کمک به مردم و کسب رضایت خداوند و خدمت رسانی به افراد جامعه به تحصیل آن علوم می پردازند، نه تنها پسندیده، بلکه در برخی موارد بر افراد این تحصیل واجب می شود. مثلا آنجا که حل مشکلات مردم و اداره جامعه متوقف بر تحصیل در یکی از رشته های تخصصی باشد.
از طرف دیگر انسان موجودی اجتماعی و وابسته به اجتماع است و همچنان که از مواهب اجتماعی بهره می برد باید به حال اجتماع نیز سودمند باشد گاهی اوقات تحصیل در رشته ای خاص ممکن است به ظاهر برای فردی به طور مستقیم سودی معنوی در بر نداشته باشد ولی چون باعث پیشرفت جامعه به ویژه جامعه اسلامی می گردد و موجب سربلندی و اقتدار و عزت علمی و اقتصادی آن می گردد، تحصیل آن لازم است وتحصیل با چنین انگیزه ای خود از عبادات مهم است. این از ویژگی های دین مقدس اسلام است که پیروان آن در هر حال و کار و شغلی که هستند می توانند با انگیزه و نیت خدایی و قصد خدمت به مردم در حال عبادت باشند با مطالعه در تاریخ به دست می آید که عده زیادی از مردان حق و بزرگان اهل کمال در علوم مختلف زمان خود استاد و متخصص بوده اند یعنی آنها میان تحصیل علومی مثل ریاضیات و زیست شناسی و فیزیک و شیمی و تحصیل در رشته های معارف دینی هیچ گونه تقابل و منافاتی نمی دیده اند و با آن نیت پاک همه را در راه رسیدن به قرب حق و پیمودن راه بندگی به کار می برده اند. پس تحصیل در علوم جانور شناسی نیز مانند علوم دیگر اگر با انگیزه عالم شدن و آشنایی بیشتر با شگفتی های خلقت و نیز تقویت بنیه علمی کشور و رفع نیازهای علمی و تخصصی آن باشد، کاری عبادی و آخرتی است، چون نیت و انگیزه خدایی و معنوی است. بر عکس اگر کسی در رشته معارف تحصیل کند ولی انگیزه او کسب شهرت یا درآمد و یا به دست آوردن منصب و مقامی باشد، هر چند موضوع تحصیلی اش ارزشمند است ولی چون با انگیزه ای الهی ومعنوی انجام نمی گیرد فاقد ارزش است.
در علم نافع از پیامبر(ص) روایت شده است:قال رسول الله(ص): العلم علمان علم فی القلب فذالک العلم النافع و علم فی اللسان فذالک حجه علی العباد و قال العلم علمان علم الادیان و علم الابدان؛(کنز الفوائد، کراجکی، ص ۲۳۹) باید دانست آن چه ذاتی علم است آگاهی و کشف حقیقت است . اما آن چه در پی علم، برای «عالم » حاصل می شود یا «خشوع » و خشیت است و یا «غرور و استکبار» چنان چه از یک سو در قرآن آمده است : «انما یخشی الله من عباده العلماء; از بندگان خدا تنها دانایانند که از او می ترسند», (فاطر, آیه ۲۸) از سوی دیگر گفته شده است «العلم هو الحجاب الاکبر» راز این دوگانگی در آن نهفته است که برخی در «پرتو علم » به حکمت استوار و عالم مطلق هستی توجه پیدا می کنند و در برابر «او» سر تعظیم فرو می آورند و برخی در «سایه علم » به مراتب علمی خود توجه می کنند و احساس بی نیازی نسبت به دیگران و حتی نسبت به خدا به آنها دست می دهد که از آن به غرور علمی و حجاب اکبر باز می شود و در این باره به طور تقریبی فرقی میان علم فیزیک و علم توحید نیست . چنان که امام خمینی فرموده اند گاهی علم توحید نیز برای انسان حجاب می شود. برای توضیح بیشتر به مطالب زیر توجه کنید:
۱- در آیات و روایات بر اصل فراگیری علم تائکید فراوان شده است.(فاطر/ ۲۵ - بقره / ۲۶۹ - انعام / ۱۲۲ و نیز نگا: الحیاه، ج ۲, ص ۲۷۶)
۲- در متون اصلی دین ما با طرح حقایقی چون : برتر بودن عالم از عابد, محبت خداوند به جویندگان علم، احترام به دانشمندان مساوی با احترام به پروردگار و... به جایگاه والای دانشمندان اشاره شده است.(الحیاه، ج ۲, صص ۲۸۰ – ۲۸۲)
۳- گروهی از روایات به نقش و جایگاه عالمان دینی و فقیهان اشاره کرده است، (همان، صص ۲۹۰ – ۲۹۴)
۴- در پاره ای روایات بر این حقیقت تائکید شده است که علم باید برای رضای خداوند باشد, (همان، ص ۳۳۰) حضرت رسول اکرم به روایت امیرموئمنان می فرماید: «هر که علم را برای رضای خدا طلب کند به هیچ بابی از آن دست نمی یابد مگر آن که به سبب آن در نفس خود دارای فروتنیی افزون تر می شود و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد و ترس او از خدا افزایش پیدا می کند و کوشش او در کار دین بیشتر می شود. این کس همان است که از علم سود می برد و باید آن را بیاموزد, (همان، حدیث اول)
۵- در فرهنگ دینی علم باید برای فهمیدن باشد نه برای جدال کردن، فخرفروشی و فریب دادن دیگران، (همان، ص ۳۳۲)
۶- از دیدگاه رهبران دینی علوم فراوانند چنان که حضرت علی (ع ) فرمودند: علم چهارتا است : علم فقه برای ادیان، طب برای بدن ها, علم نحو برای گفت وگو, ستاره شناسی برای شناخت زمان », (میزان الحکمه، ج ۶, ص ۵۲۷)
۷- هر چند در روایات افضل علوم، علم به خدا (و علوم دینی ) دانسته شده است اما در عین حال افضل دانش ها, علمی دانسته شده که در آن خلوص باشد و نافع ترین علم، علمی تلقی گشته است که به آن عمل شود.(همان، ص ۵۲۹, حدیث ۱۳۸۳۴, ۱۳۸۳۵ و ۱۳۸۳۶)
۸- دانشی که در متون روایی از آن تمجید و تقدیر شده است دانشی است که خصایص زیر را داشته باشد و فرق نمی کند در چه عرصه و ساحتی باشد, دینی باشد یا غیردینی، انسانی باشد یا طبیعی و... امام صادق (ع ) می فرماید: «هر کس که علم بیاموزد و به آن عمل کند و برای خدا آن را به دیگران تعلیم دهد, در ملکوت آسمان ها او را عظیم می خوانند و می گویند برای خدا آموخت برای خدا عمل کرد و برای خدا به دیگران تعلیم داد».(الحیاه، ج ۲, ص ۳۳۶, ح ۳)
۹- اما اگر علم و دانش برای خدا نبود و رضای حضرت حق در آن مقصود و منظور اصلی نباشد علمی است که حجاب اکبر خواهد بود و چنین علمی آدمی را به کمال نمی رساند ولو آن که علم دینی باشد. ویژگی های ذیل را می توان نشان هایی از علم فاسد و حجاب اکبر دانست:
۱-۹- برای دوستی دنیا و شیفته شدن آن، (الحیاه، ج ۲, ص ۳۴۳) رسول اکرم (ص ) می فرماید: «هر کس برای دنیا و مقام پیدا کردن در چشم مردمان و مورد توجه قدرت ها شدن به جستجوی علم برآید به بابی از آن نمی رسد مگر آن که عظمت و کبریایی او در نزد خودش افزون می شود و زبان و دست درازی او بر مردمان افزایش پیدا می کند و بی توجهی او به خدا و دوری او از دین بیشتر می شود».(همان(
۲-۹- ادعا و خودبزرگ بینی، (همان، ص ۳۴۴)
۳-۹- کتمان علم، (همان)
۴-۹- گرفتن مزد و کار درست نکردن . امام صادق (ع) فرمود: «عیسی بن مریم به یاران خود گفت : وای بر شما علمای بد, مزد می گیرید و کار نمی کنید, نزدیک است که صاحب کار از شما خواستار کارش شود و شما نزدیک آنید که از دنیا بیرون روید و وارد تاریکی گور شوید».(الحیاه، ج ۲, ص ۳۴۵, بخش «ه»)
۵-۹- ریاست طلبی، پیامبر(ص ) فرمود: «ای اباذر هر کس علم را برای آن بخواهد که مردمان رو به سوی او کنند, بویی از بهشت به مشام او نخواهد رسید», (همان، ص ۳۴۷, حدیث اول ). در پایان این حدیث شریف را که از غرر روایات است تقدیم کرده و به تفکر در آن توصیه می کنم : حضرت علی (ع) می فرماید: «سر علم، فروتنی و تواضع است و چشم آن، تهی بودن از رشک [و حسد] و گوش آن، فهم و زبان آن، راستگویی و قلب آن، نیت نیکو و عقل آن، شناخت اسباب امور و از ثمرات آن است : تقوا و دوری گزیدن از هوس و هوا و پیروی از هدایت و پرهیز کردن از گناهان و دوست داشتن برادران و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذیرفتن از ایشان. نیز از ثمرات آن است، فروگذاشتن انتقام با قدرت و قبیح شمردن ارتکاب باطل و پسندیدن پیروی از حق و گفتار راست و دوری گزیدن از شادی به غفلت و از انجام دادن هر کاری که مایه پشیمانی شود. علم بر عقل می افزاید و در آموزنده خود صفات پسندیده می آفریند... و آز را سرکوب می کند و مکر را از کار می اندازد و بخل را می کشد و جانور وحشی را به بند می اندازد و آدمی را به درستی در گفتار و کردار می رساند».(الحیاه، ج ۲, ص ۳۳۵, حدیث ۸)
لیک چون این بار را نیکوکشیبار برگیرند و بخشندت خوشی
هین مکش بهر هوا آن بار علمتا ببینی در درون انبار علم
(مثنوی، دفتر اول، ابیات ۳۴۵۰ – ۳۴۵۱)
برای مطالعه بیشتر ر.ک: ۱. علم و دین ایان، ایان باربور، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی ۲. دین و چشم اندازهای نو، نوشته چند نفر از دانشمندان غربی، ترجمه غلامحسین توکلی ۳. عقل سلیم علم، جیکوب برونوسکی، ترجمه کامبیز عزیزی، نشر نی.