تحلیل و بررسی تعریف‌ها و واقعیت دولت نشان می‌دهد عناصری وجود دارند که برای موجودیت و حفظ دولت بنیادی هستند. در صورت وجود نداشتن هر یک از این عناصر، دولت نیز وجود نخواهد داشت. عنصرهای بینادی دولت عبارتند از: حاکمیت، حکومت، سرزمین و مردم. اگر هر یک از این چهار مؤلفه وجود نداشته باشند، ماهیت واقعی یک دولت زیر سؤال رفته و موجودیت آن در خطر قرار می‌گیرد. هر یک از این چهار جزء در صورت عملکرد مثبت و قوی، باعث اقتدار یک دولت شده و در صورت ضعف در عملکرد و خروجی نامتعادل این ساختارها، باعث کاهش اقتدار یک دولت قانونی می‌شود.
در این میان، عنصر مهم دولت، مردم است. دولت را به عنوان نهادی بشری، بدون مردم نمی‌توان تصور کرد. مردم یک کشور، یکی از عناصر قدرت ملی یک کشور است که کمیت و کیفیت آن در ارتقای قدرت یک دولت، مؤثر می‌باشد. اهمیت راهبردی عنصر مردم در نظام‌های مردم‌سالار، دو چندان بوده و به مردم، به عنوان اثرگذارترین شاخص نگریسته می‌شود. همراهی مردم با سیاست‌های اعلامی و اعمالی رهبران و رؤسای یک کشور، منجر به ارتقای قدرت و ضریب نفوذ یک دولت در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی گشته و نیز عدم همراهی مردم، ضریب اقتدار و نفوذ دولت را کاهش می‌دهد. عدم پشتیبانی مردم از تصمیمات خرد و کلان، منجر به شکست سیاست‌ها می‌شود و راه حل این مسئله، مردمی‌سازی اداره‌ی یک کشور است.
با توجه به اهمیت موضوع، نویسنده مقاله درصدد است ضمن بررسی نقش مردم در ارتقای قدرت یک کشور، با مروری بر جایگاه مردم در ایران، نشانه‌های همراهی مردم با تصمیمات نظام را نشان دهد. همچنین در این مقاله تلاش می‌شود تا پیوند دولت و ملت و نتایج حاصل از این پیوند تبیین گردد. در واقع، سؤال اصلی مقاله آن است که راهکارهای تحکیم پیوند مردم و نظام چیست؟ برای این منظور، در بخش نخست، نقش مردم در اداره‌ی کشور ارائه می‌گردد و در بخش دوم نیز اقتدار و نفوذ منطقه‌ای ایران تبیین شده و سپس راهکارهای تحکیم پیوند مردم و نظام مورد بررسی قرار می‌گیرد.
جایگاه مردم در نظام جمهوری اسلامی
مردم سالاری، یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود. قدرت جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان یک کشور مبتنی بر مردم سالاری دینی، متکی بر اراده و حضور مردم است. حضور و حمایت مردم در مواقع حساس، از جمله مواردی است که می‌تواند زمینه‌ساز قدرت‌یابی کشور در عرصه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، امنیتی و فرهنگی شود. چنین امری در دو حوزه ایجابی و سلبی، توان ایفای نقش دارد. در حوزه سلبی، مقاومت و ایستادگی مردم همراه با دولت در مقابل یک بازیگر غیر، مدنظر است و در حوزه ایجابی، تلاش برای پیشرفت کشور. البته واقعیت این است که در دو حوزه سلبی و ایجابی نقش‌آفرینی مردم یک کشور، در بسیاری موارد با یکدیگر ممزوج می‌باشد. ملت ایران از این منظر می‌تواند یک مورد عمیق و وسیع برای مطالعه باشد. لذا پیوند دولت و ملت در ایران، نه امری متناسب با نظریه‌های دولت-ملت، که پیوندی عمیق و قلبی است که زمینه‌های عمیق‌تر شدن فهم مردم در درک موقعیت‌های خطیری که برای نظام جمهوری اسلامی پیش آمده را فراهم ساخته است.
- نقش مردم در پیروزی انقلاب اسلامی
نقش پر رنگ مردم در پیروزی و به ثمر رساندن انقلاب اسلامی، غیر قابل انکار است. هیچ حادثه‌ای در تاریخ ایران همانند انقلاب اسلامی نیست که مردم در پیروزی و استمرار آن، نقش مستقیم و اساسی داشته باشند. مهم‌ترین ویژگی انقلاب اسلامی نیز، تمام نشدن نقش مردم با پیروزی آن است. به فرموده‌ی رهبر معظم انقلاب، «استمرار نقش و حضور مردم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، از حکمت، تدبیر و ژرف‌نگری امام بزرگوار(ره) بود که ملت ایران را بدرستی شناخته و باور کرده بود و به توانایی‌ها و عزم راسخ ملت ایران، ایمان داشت(۱)
- نقش مردم در هشت سال دفاع مقدس
جنگ تحمیلی ۸ساله، یکی از چالش‌های بزرگ در ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی بود. این جنگ نابرابر توسط مسئولان و مردم اداره شد و هزاران نفر از مردم عادی، بواسطه ایمان و عشق الهی، در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل حضور یافته و با بذل جان خویش در مقابل گلوله‌های دشمن بعثی، از کیان ایران اسلامی دفاع کرده و متجاوز را به مرزهای خود عقب راندند.
- نقش مردم در تحمل فشارها و تحریم‌های اقتصادی
یکی دیگر از چالش‌های پیش روی کشور که از ابتدای انقلاب اسلامی از جانب دشمنان اعمال شده است، تحریم‌های اقتصادی و فشارهای مالی و بانکی می‌باشد. البته تحریم اقتصادی برای مردم ایران، مسئله جدیدی نیست، زیرا ملت ایران با صبر و بصیرت مردم بویژه جوانان توانسته است از همه‌ی این تهدیدها به عنوان یک فرصت استفاده کرده و در میدان‌های اقتصادی، به پیشرفت‌های خوبی دست یابد. البته این به معنای بی اثری تحریم‌ها نیست.
- نقش مردم در شکست فتنه سال‌های ۱۳۷۸و ۱۳۸۸
فتنه ۱۸تیر سال ۱۳۷۸و فتنه سال ۱۳۸۸در تهران، یکی دیگر از چالش‌های پیچیده پیش روی نظام اسلامی بود. اما حضور مردم، این دو فتنه را نیز به شکست کشاند، به گونه‌ای که ۵روز بعد از فتنه ۱۸تیر، حرکت عظیم مردم در ۲۳تیر در سراسر کشور به وقوع پیوست و پس از ۸ماه فتنه در سال ۱۳۸۸نیز، حرکت عظیم و کم نظیر مردم در ۹دی روی داد.
- نقش مردم در مسئله هسته‌ای
مسئله‌ی هسته‌ای و مقابله‌ی همه جانبه با این برنامه‌ی صلح آمیز، یکی دیگر از چالش‌های پیش روی دولت بود که مسئولان توانستند با اتکا به پشتیبانی و اقتدار مردمی، در مقابل تهدیدهای دشمنان ایستادگی کنند. آن گاه که مردم با زنجیره حلقه‌های انسانی خود در اطراف تأسیسات هسته‌ای در فردو و نطنز و بوشهر، از این دستاوردهای حمایت کردند و ملی و مردمی بودن برنامه‌ی هسته‌ای را اثبات نمودند.
- نقش مردم در پیشرفت‌های علمی و فناوری
پیشرفت‌های علمی و فناوری کشور، یکی از عرصه‌های بسیار مهم نقش آفرینی مردم به ویژه جوانان دانشجو است و به فرموده‌ی رهبر معظم انقلاب، «امروز در سراسر کشور بخصوص در مراکز علمی و حساس، جوانان ایرانی، کارهای بزرگی را از لحاظ علم و فناوری انجام می‌دهند که زمینه‌ساز اعتماد به نفس ملت ایران و همچنین رونق اقتصادی کشور است(۲)
اینها بخشی از همراهی‌های مردم با تصمیمات نظام بود. آن گاه که تصمیم به دفاع همه جانبه از تمامیت ارضی بود، مردم در صحنه‌ی جهاد نظامی حاضر شدند. آنگاه که تصمیم به ایستادگی اقتصادی در مقابل تحریم‌ها و فشارهای مالی بود، مردم در صحنه‌ی جهاد اقتصادی حاضر شدند. آنگاه که تصمیم به شکست فتنه‌ی داخلی بود، مردم با حضور در صحنه، بصیرت و جهاد سیاسی خود را نشان دادند. آن گاه که تصمیم به حفظ حقوق مسلّم هسته‌ای بود، مردم در صحنه‌ی دفاع از دستاوردهای علمی حاضر شدند. و آن گاه که تصمیم به دستیابی به پیشرفت‌های علمی و فناوری بود، مردم و بویژه جوانان دانشجو در صحنه‌ی جهاد علمی، دستاوردهای خود را به رخ جهانیان کشاندند.
اما تصمیمات دیگر چیست؟ و مردم چه نقشی در پیشبرد دیگر تصمیمات مهم نظام دارند؟
- حمایت از جبهه مقاومت و فلسطین
آرمان رهایی قدس شریف، یکی از سیاست‌های اصلی نظام است. رهبر معظم انقلاب در خطبه نماز جمعه ۱۴بهمن ماه ۱۳۹۰فرمودند: «ما آنجائى که دخالت کنیم، صریح می‌گوئیم. ما در قضایاى ضدیت با اسرائیل دخالت کردیم؛ نتیجه‌اش هم پیروزى جنگ ۳۳روزه و پیروزى جنگ بیست و دو روزه بود. بعد از این هم هر جا هر ملتى، هر گروهى با رژیم صهیونیستى مبارزه کند، مقابله کند، ما پشت سرش هستیم و کمکش می‌کنیم و هیچ ابائى هم از گفتن این حرف نداریم. این حقیقت و واقعیت است(۳).
ملت ایران همه ساله در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان، با حضور در راهپیمایی روز جهانی قدس، حمایت خود را از این آرمان نظام در سیاست خارجی اعلام می‌دارند. جوانان ورزشکار ایرانی نیز در میادین مسابقات بین‌المللی، از رقابت با حریفانی از رژیم صهونیستی خودداری کرده و به رسمیت نشناختن رژیم اشغالگر قدس را به نمایش می‌گذارند. مراجع عظام تقلید بر روی کالاهای ساخت این رژیم، برچسب حرمت شرعی زده و مردم نیز در این همراهی، مشارکت می‌نمایند.
- حمایت از قدرت موشکی
قدرت موشکی ایران، یکی دیگر از عرصه‌های تحت حمایت مردمی است. در واقع یکی از اهداف استکبار جهانی در همین نکته نهفته است که انگیزه‌ی حمایت مردم از طرح‌های استراتژیک نظیر قدرت موشکی را از طریق برچسب هزینه‌ی بسیار زیاد ساخت و نگهداری این موشک‌ها در کنار مشکلات اقتصادی، کاهش دهد. اما ملت ایران، تاکنون حمایت خود را از برنامه‌های قدرت موشکی به رخ جهانیان کشیده و علیرغم فشارهای گسترده، هیچ گاه دست از این حمایت برنداشته‌اند. یک نمونه‌ی کوچک از این حمایت مردمی، در راهپیمایی سالروز پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۲بهمن به نمایش در آمده است. در این روز، برخی راهپیمایان در حمایت از قدرت دفاعی و بازدارندگی کشور، ماکت موشک‌های ایران را به راهپیمایی آوردند تا حمایت خود از افزایش توان دفاع و قدرت بازدارندگی نیروهای مسلح را اعلام کنند.
- مبارزه با گروهک تروریستی داعش
جدیدترین عرصه‌ی رویارویی با امنیت پایدار ایران، ایجاد گروهک تروریستی- تکفیری داعش در قلب کشورهای مسلمان در منطقه غرب آسیا است. جمهوری اسلامی ایران به دلایلی نظیر موقعیت راهبردی و ژئوپلتیک سوریه و نقش این کشور در کمک‌رسانی به کشورهای فلسطین و لبنان و همچنین به جبران کمک‌های سوریه در زمان جنگ تحمیلی هشت ساله علیه ایران و البته دفاع از مسلمانان و مظلومان و مستضعفان در سراسر جهان، بر خود واجب دانست که در کنار دولت و ملت سوریه و عراق جهت دفاع از تمامیت ارضی آنها قرار بگیرد. بر همین اساس، فعالیت مستشاری خود را توسط نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در عراق و سوریه آغاز کرد و به مقابله با گروهک تروریستی-تکفیری داعش و سایر گروه‌های تروریستی برخاست.
هدف نهایی این گروهک‌ها و رهبران و حامیان اصلی آنان، نابودی قلب مقاومت در منطقه غرب آسیا یعنی کشور جمهوری اسلامی ایران است و اگر سوریه سقوط میکرد، لبنان نیز سقوط میکرد و سپس عراق نیز به همین سرنوشت دچار میشد و مشکلات امنیتی ایران به بالاترین حد میرسید ولی خوشبختانه جمهوری اسلامی با حمایت از جبهه مقاومت، دشمنان را منکوب کرد.
این سیاست و تصمیم راهبردی نظام نیز مورد حمایت مردمی قرار گرفته است و مردم از طریق حضور فرزندانشان در این جبهه‌ها و نیز مشارکت باشکوه در تشییع پیکر شهیدان مدافع حرم، حمایت و همراهی خود را به نمایش گذاشتند. ملت ایران و بویژه جوانان، سرلشکر قاسم سلیمانی؛ فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را به عنوان یک قهرمان ملی ستوده و ایشان و سایر مدافعان حرم را ارج می‌نهند. این امر به وضوح در شبکه‌های اجتماعی قابل مشاهده است. از تصاویر پروفایل کاربران شبکه‌های اجتماعی که منقش به چهره شهدای مدافع حرم یا سردار سلیمانی است؛ تا ابراز همدردی با فرزندان خردسال شهدان مدافع حرم و …، همه و همه نشان از دلبستگی مردم ایران به مدافعان حرم دارد.
- همکاری اطلاعاتی مردم در حوزه امنیت
حوزه‌ی دیگر مردمی‌سازی امنیت، حوزه اطلاعات و امنیت داخلی را نیز شامل می‌شود. راهبرد اطلاعات مردمی، توان پیشگیری، خنثی سازی و مقابله با اقدامات نیروهای مخل امنیت را بالا می‌برد و به نیروهای عملیاتی این توانایی را می‌بخشد تا با اقدامات امنیت‌آفرین خود، ریشه‌های بی ثباتی، ناامنی، اختلال و بی نظمی را بخشکانند و امنیت را برای همگان به ارمغان آورند. جدیدترین همکاری اطلاعاتی مردم با نیروهای امنیتی، دستگیری عناصر تکفیری- وهابی مربوط به حادثه تروریستی ۱۷خرداد در مجلس شورای اسلامی و مرقد امام خمینی (ره) در پی ارائه‌ی برخی اطلاعات مفید و مؤثر توسط مردم بود. شعاع مقابله با عناصر وابسته به گروهک داعش، به فراتر از مرزهای کشور نفوذ کرد و در برخی از کشورهای منطقه، در عملیاتی فوری، نسبت به دستگیری و به هلاکت رساندن تروریست‌ها اقدام شد که یقیناً منجر به برقراری امنیت و خنثی‌سازی عملیات‌های آینده این عناصر تروریستی گشته است.در همین راستا، برخی رسانه‌های خارجی نیز، مبارزه‌ی ایران با داعش را بسیار عملیاتی تر از مبارزه‌ی ائتلاف آمریکا دانسته‌اند.
بنابراین اقتدار و نفوذ منطقه‌ای ایران به سطح کم سابقه‌ای رسیده است. عملکرد ایران در حمایت از حکومت‌های سوریه و عراق موفقیت آمیز بود. ایران همچنین به مثابه‌ی حامی اصلی حزب الله لبنان و جنبش حماس، نقشی مهم در مسئله‌ی محوری غرب آسیا ایفا می‌کند. در جنگ علیه تروریسم منطقه‌ای، دامنه‌ی فعالیت‌های ایران و متحدان و دوستانش از کردستان عراق تا یمن را شامل می‌شود. بنابراین در صعود قدرت منطقه‌ای ایران نباید تردید کرد.
نتیجه گیری
روند حوادث منطقه در سال‌های اخیر به گونه‌ای بوده که نه تنها نقش ایران را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای تعیین کننده، تثبیت نموده بلکه ایران را به عنوان کشوری تاثیرگذار در عرصه‌های فرامنطقه‌ای نیز معرفی کرده است. سیر حوادث به سمتی پیش می‌رود که این نقش و تاثیرگذاری منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای افزایش خواهد یافت. غالب تحلیل‌گران و کارشناسان به این نظر رسیده‌اند که ایران در منطقه به نیرویی اثرگذار تبدیل شده و در حال گسترش عمق استراتژیک و کمربند نفوذ خود از تهران تا مدیترانه است.
تأثیرگذاری روزافزون نظام جمهوری اسلامی در حوزه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، حاصل مردمی سازی قدرت و امنیت بوده که این راهبرد در قول و فعل امام خمینی (ره) و اندیشه و عمل مقام معظم رهبری، به کرّات مشاهده شده است. حضرت امام خمینی (ره) درباره نقش مردم، رویکردی ابزارانگارانه و سمبلیک نسبت به آنها نداشته، بلکه حضور مردم دیندار، با بصیرت، حاضر در صحنه سیاست و ناظر بر چرخه قدرت و متحد و منسجم را عامل پیروزی انقلاب، پایداری نظام و استواری دولت، استمرار حکومت و پیشگیری از وقوع آسیب‌‌ها و بازدارندگی از تهدیدها و در یک جمله، موجب ارتقای امنیت جامعه می‌دانستند و در مقابل، علت شکست انقلاب و نظام را رواج روحیه مشارکت‌گریزی و روی‌گردانی مردم از حکومت و سلب حمایت و پشتیبانی آنان از کارگزاران نظام معرفی می‌کردند. از نظر ایشان، خطر اصلی نظام و عامل شکست آن، نه تهدیدهای نظامی بیگانگان، بلکه جدایی مردم از حکومت و مشارکت گریزی آنان از سیاست و نارضایتی عمومی از ارکان دولت است(۴)
در واقع، مردم و حکومت در نظام دینی رابطه‌ای دو سویه و مشروط به یکدیگر دارند. مردم حامی حکومت، و حکومت، خادم ملت است و با وجود حمایت از حکومت و خدمت برای ملت، امنیت و در پی آن، اقتدار حاصل می‌شود. اما این همراهی، حمایت و یا پیوند مردم با نظام، چگونه بدست می‌آید؟
مشارکت همه جانبه و حضور ارادی و آگاهانه مردم، در پرتو عنصر رضایت آنان از قابلیت پاسخگویی و کارآمدی حکومت به دست می‌آید. به بیان دیگر، اگر مشارکت مردم در صحنه‌های حساس و پشتیبانی و حمایت آنان از حکومت و مراقبت و نظارت آنان نتواند به افزایش توان تصمیم گیری بهنگام و کارآمد حکومت، تأمین مطالبات گوناگون و چند بعدی مردم و تحقق منویات و عملیاتی کردن آرمان‌های آنان منجر شود، مردم از حکومت رضایت نخواهند داشت. نتیجه طبیعی و تدریجی این موضوع، آن است که انگیزه مشارکت و حمایت آنان کاهش می‌یابد و ذخایر و پشتوانه‌های حمایتی نظام از بین می‌رود. بدیهی است امنیت و اقتدار آن نظام سیاسی که از مشارکت جویان با انگیزه و حامیان پرشور و همیشه حاضر بی بهره باشد، در برابر فشارها و تهدیدها، به طور جدی آسیب پذیر خواهد بود و در مقابل، نظام سیاسی برخوردار از شهروندان رضایتمند، مشارکت وحمایت حداکثری آنان را از خود شاهد خواهد بود.
منابع:
(۱)بیانات مقام معظم رهبری در اجتماع بزرگ مردم کرمانشاه، تاریخ ۲۰مهر ۱۳۹۰
(۲)همان
(۳)بیانات مقام معظم رهبری در خطبه‌های نماز جمعه تهران تاریخ ۱۴بهمن ۱۳۹۰،
(۴)علی کریمی مله و اکبر بابایی، امنیت ملی از منظر امام خمینی (ره) تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۹۰، ص ۱۵۱
