شیخ شهاب الدین سهروردی، جزوه کوچک «آواز پر جبرییل» را در جواب منکری نوشت که از خواجه ابوعلی فارمدی پرسیده بود: «چون است که کبودپوشان بعضی اصوات را «آواز پر جبرئيل» می خوانند؟» و چون پاسخ خواجه را شنیده بود، آن را «هذیانات مزخرف» خوانده بود.
داستان این کتاب، داستان جوانی ست که شبی به خانقاه پدر وارد می شود. خانقاهی که دو در دارد و یک در آن به صحرا باز می شود. او پس از عبور از آن در به ده مرد برمی خورد. مردانی عجیب، که جز یک تن شان هیچ کدام سخن نمی گویند و هر کدام فرزندانی دارند و آسیایی. فرزندانی که تنها با نگاه راوی به کنیزی حبشی متولد می شوند.
اما ابوتراب خسروی، در متن هایی که در کتاب جدیدش «آواز پر جبرییل» نوشته سعی کرده برداشتی داستانی از این روایت عجیب و منحصر به فرد شیخ اشراق داشته باشد. روایتی که به نوبه خود آن هم عجیب و خواندنی ست. درباره این کتاب با این نویسنده گفت وگویی کرده ایم که می خوانید:
-پیش از آن که درباره کتاب «آواز پر جبرییل» صحبت کنیم، می خواهم از شما بپرسم که چرا برای خلق یک داستان امروزی به سراغ ادبیات کلاسیک ما رفته اید. معمولا این حرف را زیاد شنیده ایم که ادبیات کهن ما پتانسیل بسیار بالایی دارد ولی تا به امروز کارهای چشمگیر کمی در این زمینه شده است. آیا به نظر شما این پتانسیل آنقدر هست که داستان نویس امروزی بتواند به آن تکیه کند و بر اساس آن به خلق رمان یا داستان بپردازد؟
بله، ادبیات کلاسیک ما پتانسیل زیادی برای بازخوانی داستانی دارد. این دیگر بستگی به نوع نگاه نویسنده امروز دارد که چگونه به این مضامین بپردازد. نثر کلاسیک ما البته با موازین رمان امروزی همخوانی ندارد و دچار نقاط ضعف هایی ست.
-چه نقطه ضعف هایی؟
مثلا عینیت گرا نیست. پرسپکتیو ندارد و جزئی نگر نیست. در حالیکه رمان جزئی نگر است. جزئی نگری در رمان و داستان جزو خصایص اولیه و شرط لازم است. این کار رمان است که جزئی نگری کند، ساز و کار واقعه را بپردازد و بفهمد و از آن مفهوم جدیدی استنباط کند. در نثر مکتوب ما این خصوصیات نیست، پس طبعا اگر بخواهیم از آن استفاده کنیم باید درش دخل و تصرفی انجام بدهیم که بتواند ارتباطی با زیبایی شناسی مکتوب ما ایجاد کند. به نظرم از آثار کلاسیک فارسی به خوبی می توان الهام گرفت اما این بستگی دارد به نوع نگاه نویسنده امروز و این که با چه هدفی به سراغ فلان اثر کلاسیک می رود.
اما این جزئی نگری که شما روی آن تاکید می کنید، در بخشی از نثر کلاسیک ما به چشم می خورد. مثلا در تاریخ بیهقی، این موضوع هست. و بیهقی گاهی تا آنجا پیش می رود که از رنگ لباس، تا حالت چهره شخصیت ها را ریز به ریز در داستان خود روایت می کند. البته اگر بخواهیم به تاریخ بیهقی نگاه داستانی داشته باشیم وگرنه که بهرحال تاریخ بیهقی صرفا روایت اتفاقات تاریخی ست.
بله در قسمت هایی از تاریخ بیهقی ما با این جزئی نگری روبرو هستیم. مثلا در داستان حسنک وزیر. اما این خصوصیت به عنوان یک روش در کار نوشتن لحاظ نشده است. منظور من این است که اساس رمان بر جزئی نگری است. وقتی زاویه دید ابداع می شود جزئیات واقعه بهتر بازتاب پیدا می کنند. زاویه دید یک دستگاه مجازی ست و تفاوت داستان با متون قبل از داستان در همین زاویه دید است. در تاریخ بیهقی هم آن جزئی نگری به معنای خاص اعمال نمی شود. ممکن است یک جاهایی به این مرز نزدیک شود ولی روش کلی نیست. به اعتقاد من چون بعضی وقایع برای خود بیهقی واقعه مهمی بوده او بیشتر به آن پرداخته است و به قول معروف به آن آب و تاب داده است.
حرف من این است که جزئی نگری مبتنی ست بر زاویه دید. یعنی اگر متن حامل زاویه دید نباشد جزئی نگاری امکان پذیر نیست. البته منظورم از تاکید بر جزئی نگاری به آن شکل افراطی نیست که دیگر کسالت بار شود. منظورم این است که باید ساخت و کار واقعه مشخص شود که آن هم ریشه در این قضیه دارد. بهرحال در روایت مدرن جزء اهمیت پیدا می کند. شما نگاه کنید یک چرخه عظیم صنعتی گاهی تنها به خاطر ناکارآمدی یک مهره ناچیز از کار باز می ماند. اهمیت جزء در جهان مدرن بسیار بالاست و در داستان مدرن هم همین طور است. بنابراین ما باید از طریق داستان جزئیات واقعه را خیلی خوب بفهمیم چرا که تنها در این صورت تاثیرگذار خواهد بود.
-تا به حال نویسندگان ما در دوره معاصر به نثر کلاسیک رجوع کرده اند، اما حاصل این رجوع، نهایتا بازسرایی همان داستان به زبان امروزی بوده. البته گاهی به بازخوانی های مدرن و تاثیرگذار مثل آثار هدایت یا گلشیری هم برمی خوریم اما بهرحال این روند، به جریانی همه گیر و تاثیرگذار در ادبیات بدل نشده است. چرا؟
من فکر می کنم ما هنوز نتوانستیم از ادبیات قدیم مان استفاده کنیم. یعنی ادبیات امروز را به ادبیات گذشته مان هنوز وصل نکرده ایم. امکانات بسیاری در نحوه روایت واقعه در ادبیات کلاسیک ما وجود دارد ولی ما هنوز نتوانستیم آن را در داستان امروزی به کار ببندیم. شاید چون خیلی از نویسندگان ما این ادبیات را کمتر شناخته اند. چرا که اگر شناخت ریشه ای و عمیق بود، به نحوی از این پشتوانه عظیم استفاده می کردیم. البته حق داشته اند. زمانی که داستان به جامعه ما می آید و انسان ایرانی با داستان و رمان آشنا می شود، این آشنایی از طریق ترجمه حاصل می گردد. ترجمه هایی از آثار غربی که اکثرا هم جنبه تفننی اش را مدنظر داشته اند. حالا شاید فرض بگیرید تا حدود محدودی اساتید ما نسبت به آثار منثور کلاسیک شناخت داشتند ولی این شناخت محدود نمی توانست جوابگو باشد. ادبیات داستاتی ما از طریق شناخت داستان غربی حاصل شده و بر اساس همان شناخت است که نویسندگان متقدم ما آثارشان را به وجود می آورند. به نظرم به تدریج باید این شناخت نسبی از این پشتوانه عظیم حاصل شود.
در واقع اگر می خواهیم داستان نویسی مستقلی که انسان ایرانی را با این مختصات فرهنگی طرح می کند به وجود بیاوریم راهی نداریم جز این که این پشتوانه را بیشتر بشناسیم. متون، اجزا و عناصرشان را شناسایی کنیم و به آثار امروزمان راه بدهیم. منظورم البته این نیست که کاری کنیم که استراتژی رمان دیگر فراموش شود. باید یک نوع الهام گرفت بدون این که از ارزش های رمان و داستان کم شود. نوعی درهم آمیزی، یک نوع کار خلاقه وگرنه در غیر این صورت، هیچ اتفاقی نمی افتد. این الزام را یک نویسنده باید ایجاد کند که از نویسنده های گذشته الهام بگیرد و آن را در قالب رمان امروزی به کار بندد. تنها در این صورت است که می توانیم داستان نویسی مستقلی داشته باشیم. مثل هنر قالی بافی، مینیاتور و ... مثلا شما به همین مینیاتور نگاه کنید. این هنر، در اصل هنری چینی است ولی ما آمده ایم و آن را از صافی فرهنگ خودمان گذرانده ایم، روح ایرانی به آن دمیده ایم و نتیجه چیزی شده مستقل از نگارگری چینی. طبیعی است که وقتی از فرم هنری استفاده می شود آن فرم باید با سلیقه و سیاق نگاه نویسنده در هم آمیخته شود. این اتفاق اگر بیفتد آن وقت می توان ادعا کرد که ما داستان نویسی مستقلی داریم وگرنه از نظر تکنیک و اجرای فن داستان ادبیات غرب خیلی جلوتر از ماست و حتی اگر بخواهیم بر اساس همان شگردها داستان امروزمان را بنویسیم کاری نکرده ایم. تنها کپی کمرنگی از آنچه که هست انجام داده ایم. این اتفاق در گذشته هم افتاده. خواننده مطلع به یک اثر ایرانی نگاه کرده و با حذف اسامی که عوض شده رد اثر خارجی را زده است و فهمیده که این داستان بر اساس فلان اثر غربی نوشته شده است. تنها از طریق احیای زیبایی شناسی ایرانی است که رمان مستقل خلق می شود. همان کاری که ژاپنی ها کردند. آنها هم رمان می نویسند و اتفاقا با مختصات رمان غربی هم می نویسند اما زیبایی شناسی فرهنگ خود را در اثرشان دمیده اند و به اتکا همین است که زیبایی شناسی خود را به دنیا ارائه کرده اند. اگر ما موفق شدیم آن زیبایی شناسی فرهنگ خاص ایرانی را با مفهوم رمان در هم آمیزیم تشخصی در رمان مان به وجود می آید که متعلق به ماست نه هیچ کجای دیگر.
-شما چرا از میان منابع بسیار ادبیات کلاسیک سهروردی را انتخاب کردید؟
سهروردی پر از تمثیل است و از نظر بسط روایت بسیار قابل توجه. البته هدف او بیشتر تبیین نگاه خودش است و کمتر اعتنایی به قصه پردازی دارد ولی تمثیل هایی که ایجاد می کند بسیار زیباست. این تمثیل ها اگر با متن مواجه شود گسیخته خواهد شد و بسط کامل پیدا نمی کند. سهروردی بسیار دشوارفهم است و درک مفاهیم فسلفی سهروردی به زعم آنهایی که کارشان فسلفه است، سخت است. من هم نه تخصصی در فسلفه دارم و نه ادعایی در این زمینه، ولی می توانم به عنوان یک خواننده ادبیات از تمثیل های او لذت ببرم و برایم الهام برانگیز باشد. پس پشت همه این قضایا شوق یک نویسنده است که مهم است. این که چقدر از این نوع حکایت ها و روایت ها لذت ببرد و تحت تاثیر قرار بگیرد. اگر این اتفاق بیفتد فرقی نمی کند که آدم از سعدی الهام بگیرد یا از بیهقی یا سهروردی.
ادبیات مکتوب ما می تواند پشتوانه خوبی برای رمان امروز باشد به شرطی که نویسنده های ما به این کار علاقمند باشد. در صورتی که این اتفاق رخ دهد رمان ایرانی تشخص پیدا می کند. همان طور که مابین بقیه هنرهای ایرانی یک روح واحدی موجود است که ریشه در نگره های عرفانی، بحث وحدت وجود و ... دارد. مثلا شما وقتی به یک قالی ایرانی نگاه می کنید می بینید که نقش ها در حالیکه بسیار از هم متفاوتند اما در کل معنای واحدی را به شما منتقل می کنند. آن روح واحدی که در زیبایی شناسی هنرهای ایرانی موج می زند ــ از قالی گرفته تا منبت و خاتم و باغ های ایرانی و غزل ــ می تواند به رمان هم منتقل شود. این کار نیاز به یک تحقیق مفصلی دارد و کار یک نفر و دو نفر هم نیست. کار یک نسل است که دلایل این زیبایی شناسی را پیدا کند و به این راز تکثر در عین وحدت پی ببرد. اگر رمان نویس بیاید و به و این روح واحد ایرانی متصل شود آن وقت ما خودمان خواهیم بود.
-در خوانش داستان های مجموعه «آواز پر جبرییل» اگرچه ما با داستان های مستقلی روبرو هستیم اما انگار همه از همان داستان واحد سهرودی منشعب شده اند. در کتاب سهروردی ما با سالکی روبرو هستیم که به جستجوی علم به مکانی وارد می شود و با آدم هایی برخورد می کند و درهای بسیاری را می بیند که هر کدام به سویی باز می شوند. در داستان های این مجموعه هم اگرچه راوی یک بار دانشجوست، یک بار کارمند ثبت احوال اما در نهایت آنچه که آنها را به هم متصل می کند، همان جست وجو و عطش برای باز کردن درهای مختلف و کشف دنیاهای پشت این درهاست. شما با این برداشت موافقید؟
صد در صد. مفهوم کار هنری این است که مثل یک منشور عمل کند به طوری که هر کسی از هر زاویه ای به آن نگاه می کند زیبایی آن را بفهمد و درک کند. ماهیت هنر همین است. شما یک غزل حافظ را در مقاطع مختلف بخوانید. خواهید دید که هر بار برداشتی تازه از آن دارید که نه با برداشت های قبلی منافات دارد نه با روح غزل. من خوشحالم که شما این برداشت را از کتاب داشته اید. وقتی کار خلاقه از یک نویسنده سر می زند ممکن است برداشت هایی از آن بشود که خود او به آن اشرافی ندارد. در واقع در مواجهه با اثر هنری هر کس با ظن خودش به آن نگاه می کند و آن را تاویل می کند و این ناشی از ماهیت از کار هنری می شود. من خیلی خوشحالم که بعضی از این داستان ها این تاثیر را روی شما داشته است. معمولا وقتی اثر تازه ای از من منتشر می شود من شروع می کنم به پرسش از آدم های مختلف و نمونه گیری. از آنها می پرسم که چقدر توانسته اند با کتاب ارتباط برقرار کنند و چه تاثیری روی آنها داشته است. نمونه گیری هایم از این کتاب تا به حال خیلی خوشایند بوده و می بینم که توجه عده ای از کتابخوان های حرفه ای و علاقمند به ادبیات به آن جلب شده است و از این بابت، فکر می کنم این کتاب یک موفقیت برایم محسوب می شود.
-و آن نخ نامرئی و پیوستگی داستان ها به هم از کجا حاصل شده؟ از خود سهروردی؟
بله، شاید این تفکر خود سهروردی ست که این نخ نامرئی را بین تمام مضامینی که در کارش مورد استفاده قرار داده، کشیده است و من هم به عنوان داستان پرداز آن را بسط داده ام. این کتاب حاصل گردآمدن ده متن کوتاه است. اینها را من خودم داستان نمی دانم. بیشتر متن هستند. می خواستم متونی به وجود بیاورم که در عین اینکه ریشه در مفاهیم شیخ اشراق دارد، برای مخاطب امروزی جذاب هم باشد. متن به معنای اخص کلمه، این مد نظر من بوده است و در پرورش آن از قاعده مشخصی پیروی نکردم. هر طوری که آن متن ایجاب کرده آن را ایجاد کرده ام. در واقع تابع آن شیرین زبانی شیخ بودم و عمدا اسمش را «آواز پر جبرییل» گذاشتم که قبل از هر چیزی به خواننده بگویم از این متن را الهام گرفته ام. امیدوارم نویسندگان جوان ما به آثار پیشین خود توجه کنند و آن را دنبال کنند و امیدوارم که آنها هم یک چیزهایی بیابند که باعث بسط و توسعه این روح ایرانی در ادبیات شود. این تلاشی است که جایش در ادبیات خالی بود با این که نویسندگان قبلی مثل تقی مدرسی یا هوشنگ گلشیری در این زمینه کارهایی انجام داده بودند و نیم نگاهی به ادبیات قدیم داشتند. «یکیلیا و تنهایی او» شروع این نگاه است یا مثلا گلشیری شیفته این نحوه نگاه و احیای آنچه که در ادبیات کلاسیک ماست بود. آل احمد هم مثلا در کتاب «کندوها» از آن زیبایی شناسی فولکلوریک استفاده کرده یا حتی خود هدایت در «بوف کور» از این جنبه ها سود برده است. اما استفاده از این قضایا بدل به یک جریان بالنده در ادبیات ما نشده و نمی دانم چرا این اتفاق نیفتاده است. در حالی که ما برای اینکه هویت خود را بهتر بشناسیم باید این مرزهای فرهنگی که به نظرم از مرزهای جغرافیایی و سیاسی بسیار مهم تر است را بفهمیم و درک کنیم. من بارها گفته ام زبان میهن اصلی ماست. هر جا که برویم زبان مان را مثل کوله باری با خود می بریم و تا زمانی که با آن فکر می کنیم ساکن همین مرز و بومیم. زمانی که فراموشش کنیم دیگر از این آب و خاک هجرت کرده ایم. من اصرار دارم که روی این زمینه کار کنم. در واقع علاقه شخصی من است و امیدوارم این علاقه شخصی توسعه پیدا کند و دیگرانی هم پیدا شوند که به این کار بپردازند.
-یعنی روند الهام گرفتن از ادبیات کهن را ادامه خواهید داد؟
هر جا که جذب شوم این کار را می کنم کما اینکه تا به حال هم چنین بوده است. درک این موضوع اساس کار من است. اگر به مضامینی بربخورم مرا جذب کند، و ببینم می شود آن را بسط و توسعه بدهم، حتما این کار را خواهم کرد به شرط آن که توجه مرا به خود جلب کند. چون من تا از چیزی لذت نبرم و به قول جوان ها با آن حال نکنم، دنبال آن نمی روم. اصلا هم اصراری ندارم که به زور کار نوشتن را ادامه دهم. چون نوشتن کار بسیار دشواری ست که اگر ذوقی نباشد آدم را مستهلک می کند. خلق الساعه نیست که دست به قلم ببری داستان خلق شود. به قول فاکنر نیازمند عرق ریزی روح و خلجان احساس است. اگر این علاقمند و ذوق نباشد هیچ وقت سراغ کاری نمی روم.
منبع خبر:خبر آنلاین
